مدرسه مطالعات فضا (معماری و شهر) باشگاه اندیشه برگزار می‌کند:

نشست
سیاست فضایی و مقاومت معمارانه در فلسطین

با ارائه
آزاده ثبوت
محقق بازسازی پساجنگ و عدالت انتقالی

یکشنبه ۲۴ دی‌ماه ۱۴۰۲
ساعت ۱۸

📝درباره‌ی نشست

چگونه می‌توان به معماری‌ای انديشيد كه نماينده‌ی مردمی است كه نه تنها بر روی نقشه‌های رسمی جايی ندارند، كه در مبارزه‌ای دائمی علیه ويرانی خانه‌ها، شهرها و حتی اردوگاه‌هايشان به سر می برند؟ نقش معماری و شهرسازی در يک فضای زیسته از آوارگی و حکومت نظامی چیست؟ آیا برای مردمان محروم از وطن/ساختن در شرایط نابرخورداری از زمين نوعی انکار خُسران و مقاومت در برابرِ نيستی نيست؟ آیا به‌راستی نقش معمار چیزی جز بخیه زدن بر جراحت‌های مكان‌های زخمی می تواند باشد؟

شهرسازان و معماران فلسطینی از مفاهیم بدیعی برای فهم آنچه در جغرافیای فلسطین اتفاق می‌افتد، استفاده می کنند. آن‌ها با استعمارزدایی از بنیان‌های دانشی، سویه‌های رهایی‌بخشی در معماری، و شهرسازی می‌گشایند و فضای جدیدی برای احقاق حق خلق می‌کنند.

فرانتس فانون فیلسوف و نظریه‌پرداز پسااستعمار از حک‌شدن خشونت استعماری بر مکان سخن می‌گوید. در این نشست با الهام از آرای او، دکتر آزاده ثبوت به واکاوی سیاست‌های فضایی و پرکتیس‌های خلاقانه‌ای که در شهرها، روستاها و اردوگاه‌های فلسطینی ظهور کرده‌اند می‌پردازد و نقش این پرکتیس‌ها را در مقاومت علیه خشونت استعماری بررسی خواهد کرد.

✍️ گزارش مشروح

نشست مجازی «سیاست فضایی و مقاومت معمارانه در فلسطین با حضور دکتر آزاده ثبوت -پژوهشگر پست‌دکترای دانشگاه منچستر- روز یکشنبه ۲۴ دی‌ماه ۱۴۰۲ ساعت ۱۸ به میزبانی مدرسه‌ی مطالعات فضا (معماری و شهر) باشگاه اندیشه برگزار گردید. در ابتدای نشست محمدرضا لبیب به نمایندگی از باشگاه اندیشه ضمن عرض خوش‌آمدگویی گزارش کوتاهی از فعالیت‌های سایر مدارس درباره‌ی فلسطین را ارائه کرد و بعد از آن محمدفرید مصلح -دبیر مدرسه‌ی مطالعات فضا- با معرفی دکتر ثبوت و طرح مسئله آغازگر بحث شد. پس از آن دکتر ثبوت از دلیل انتخاب این موضوع، سوابق پژوهشی و آموزشی مرتبط و تجربیات مستقیم خود در مواجهه با اردوگاه‌های فلسطینی سخن گفت و اظهار داشت که توضیحات او با الهام از نظرگاه استعمارزدا به سیاست‌های فضایی معطوف خواهد بود.

ثبوت ضمن ارائه‌ی مصادیق مختلفی در این ارائه بارها کوشید تا نقش پرکتیس‌های معمارانه و فضایی را در مقاومت علیه خشونت استعماری نشان بدهد. او رویکرد خود را ذیل جریان «طراحی برای ۹۰درصد» در نظر گرفت و اشاره داشت که طراحی معطوف به طبقه‌ی ثروتمند است و اساساً در وضع کنونی منجر به فقر و نابرابری شده است. او در ادامه به فلسطین اشاره کرد و ضمن اشاره به نقل‌قول معمار فلسطینی -شیخ‌حسن- اشاره کرد که روابط فلسطین در طول سال‌ها آوارگی در نسبت با فضا تغییر کرده است. او اردوگاه را یک پدیده‌ی قابل‌تأمل در روزمره‌ی فلسطینی در نظر گرفت که موقتی‌بودن معماری آن تمامی ابعاد زندگی خصوصی و عمومی فلسطینیان را تحت‌الشعاع قرار داده است. او ضمن نشان‌دادن تصاویری از ارودگاه‌های فلسطینی اشاره کرد که بعضی از آن‌ها ۷۶سال قدمت دارند و عملاً با وجود محدودیت‌های ماهیتی اردوگاهی‌شان، کارکرد موقت خود را از دست داده‌اند؛ اردوگاه‌هایی که از کپر یا کانکس ساخته شده و اساساً مصالح و کیفیت فضایی چندانی در اختیار کاربر قرار نمی‌دهد و فضای خصوصی در اختیار پناهندگان قرار نمی‌دهد. دکتر ثبوت ضمن اشاره به تخریب همین اردوگاه‌های پناهندگان در سال‌های اخیر در کشورهای همجواری همچون سوریه اظهار داشت که هدف غایی «انهدای رؤیای بازگشت فلسطینیان» به سرزمین خودشان است.

ثبوت در تجربیات مستقیم خود شاهد بوده که فلسطینیان در همین کمپ‌ها کوشیده‌اند که هویت خویش را حفظ کنند و رؤیای خویش را حفظ کنند. اما چالش‌های فزاینده‌ای برای حفظ آن وجود دارد. نخستین مسئله این است که سوابق بایگانی ۶۰سال زندگی آوارگان فلسطینی در اردوگاه‌ها حذف شده است که این یک تلاش آگاهانه برای حذف تاریخ و گذشته‌ی فلسطینیان می‌باشد. در مقابل، معماران و شهرسازان کوشیده‌اند تا با نقشه‌برداری پایگاه داده‌ی املاک را در شرایط ناپایدار جنگی ثبت کنند. ثبوت با اشاره به قاب‌هایی از حضور زنان در اردوگاه‌ها به معماری زنانه و مقاومت روزمره اشاره کرد و آن را رویکردی جدید و خلاقانه برای مقاومت در نظر گرفت.

ثبوت در ادامه به «جغرافیای رادیکال» به‌عنوان یک راهکار از پایین‌به‌بالا برای طرح نقشه‌های شهری و بر اساس تجربیات مردمی دانست که امکان خروج از معماری استعمارگرای تحمیلی را فراهم می‌کند. در واقع او اشاره کرد که بازسازی‌های صورت‌گرفته در فلسطین در دهه‌های اخیر ماهیتی قیم‌مآبانه داشته و به خود فلسطینیان اجازه‌ی برنامه‌ریزی نداده است. او این چالش را در کنار ویرانی سیستماتیک شهرها و اردوگاه‌های فلسطینی در نظر گرفت که عملاً بدون فضای عمومی و گفت‌گو رها شده است و حتی مجوز‌ صدور ساخت در این اردوگاه‌ها در بسیاری از مواقع توسط مقام‌های محلی و اسرائیلی مردود می‌شود.

ثبوت در ادامه به بخشی از تحقیقات میدانی درباره‌ی کودکان فلسطینی اشاره کرد و با اشاره به مفهوم «پساخاطره» نشان داد که کودکان فلسطینی که حتی مواجهه‌ی مستقیمی با جنگ نداشته‌اند، نیز با واقعیت از دست‌دادن خانه آشنا هستند و این واقعیت را در نقاشی‌های خود بروز می‌دهند. ثبوت با نشان‌دادن تصاویر متعددی از خانه‌های دائمی که ظاهری موقت دارند، و همچنین پردیس‌های دانشگاهی فلسطینی که به‌شکل عمل‌گرا به فلسطینیان راهکارهای ایجابی مقاومت فضایی را القاء می‌کنند، نشان داد که مقاومت فضایی بخشی از روزمره‌ی فلسطینی است. ثبوت معتقد است که فلسطینیان اساساً در طول این سال‌ها نشان داده‌اند که پناهندگی انگ نیست، بلکه کنشی متعهدانه است برای کسانی که همچنان رؤیای بازگشت دارند. او با اشاره به طرح‌های معمار فلسطینی صبا عناب نشان داد که موقتی‌بودن وارد چارچوب مفهومی-اندیشه‌ای جدیدی شده است، چرا که عناب این پرسش را مطرح می‌کند: «بر سر سکونت و ساختن چه می آید زمانی که میان موقتی بودن و دائمی بودن معلقیم؟ عمل ساختن چگونه برای کسانی که مالکیت زمین از آنها سلب شده اتفاق می افتد؟ آیا ساختن در شرایط بی‌زمینی روشی برای انکار بی‌زمینی نیست؟» ثبوت با نشان‌دادن تصاویری از طر‌ح‌های عناب نشان می‌دهد که تخیل معماری واژگون در طرح‌های این معمار نمودار است و آن را چنین تحلیل می‌کند: «پس از ۷۶سال تبعید، فلسطینیان در لبنان به‌عنوان پناهندگان بدون تابعیت، زندگی‌ای را درونی کرده‌اند که با گذرا بودن دائمی تعریف می‌شود. آنها شیوه‌های فضایی، اجتماعی و سیاسی را دوباره ابداع کرده‌اند که در غیاب سرزمین به بازسازی می‌پردازند. اگر به اندازه‌ی کافی در ساخت‌وساز بدون زمین بپردازیم، آیا می‌تواند لحظه‌ای از طرد واقعی همه‌ی اشکال عادی‌سازی، جابجایی و بی‌زمینی را نشان دهد؟ آیا ساختمان بدون زمین می‌تواند نوعی رد ضرر باشد؟». او در ادامه به خیمه‌های بتنی و فضاهای تجمعی بدون دیوار و سقف ثابت اشاره می‌کند تا نشان بدهد که مقاومت فضایی فلسطینی با همین اندیشه‌ی حفظ رؤیای بازگشت به حیات خود ادامه می‌دهد.

ثبوت حتی اشاره کرد که انسان فلسطینی به‌شکلی آگاهانه جهانی می‌اندیشد و به مقاومت به‌مثابه یک امر فراملی می‌نگرد. فلسطینی در طول این سال‌های دریافته که میراث نه‌تنها امری جهانی نیست، بلکه به‌شدت وابسته به کنترل دولت‌ملت است و پایه‌های استعماری دارد. از این‌رو ذهن فلسطینی با به‌چالش کشاندن باورهای عمومی، می‌تواند ما را از محدودیت‌های دولت‌ملت فراتر ببرد. او در بخش دیگری از ارائه‌ی خود به کتاب «معماری از انقلاب» اشاره کرد که می‌کوشد روز «صبح پس از انقلاب» را تصور کند که از دریچه‌ی سوبژکتیوته‌ای غیرغربی و بر اساس ذهنیت پناهنده‌ی فلسطینی به وضعیت می‌نگرد.

ثبوت ضمن رجوع به وضع کنونی غزه خاطرنشان کرد که بسیاری از واقعیت‌های کنونی امروز پیامد رفتارهای کنترل‌گرانه‌ی افراطی اسرائیل است و حفر تونل‌های فلسطینی در آغاز برای رساندن خوراک کافی به این نوار صورت گرفت. او راهکارهای مقاومت فلسطینی را راهکارهایی عمدتاً از پایین‌به‌بالا دانست و نشان داد که رفتارهای خرد فلسطینی توانسته‌ امیدهای آنان را حفظ کند و سیطره‌ی فضایی اسرائیلی را به چالش بکشاند. او اشاره کرد که تصور مقاومت فلسطینی کاملاً فضامند است و آن‌ها کوشیده‌اند که در سال‌های اخیر تخیل خود را از سیطره‌ی توتالیتر بیرون بکشند و این ظرفیت فکری را آزاد کنند. او برای مثال به برنامه‌های بلندپروازانه‌ی پروفسور سلمان سته اشاره کرد که با بررسی استفاده‌ی زمین در اراضی اسرائیلی و فلسطینی، کوشیده است چشم‌اندازی متفاوت برای آینده‌ی این سرزمین ارائه کند.

ثبوت ارائه‌ی خود را در پایان با این نقل‌قول از Good Shepherd Collective به پایان رساند: «تنها رنج فلسطینی ها را به اشتراک نگذارید و ما را به تصاویر قتل ما فرونکاهید. ما بیش از سوژه خشونت صهیونیست ها هستیم. ما نسل‌ها در برابر استعمار مقاومت کرده‌ایم و بینش انتقادی نسبت به استراتژی سیاسی، تاکتیک‌های سازماندهی و اصول همبستگی داریم». پس از پایان این ارائه، حاضرین که حدود سی‌نفر بودند پرسش‌ها و تحلیل‌هایشان را به اشتراک گذاشتند و نشست پس از ۲:۳۰ ساعت به پایان رسید.

صوت نشست «سیاست فضایی و مقاومت معمارانه در فلسطین»

ویدئوی نشست «سیاست فضایی و مقاومت معمارانه در فلسطین»