مدرسه «مطالعات فضا (معماری و شهر)» باشگاه اندیشه و کوبه برگزار می‌کنند:
نشست «تأثیر مشروطه ایرانی بر عمارت‌گری ایرانیان»
با حضور شهرام یاری (پژوهشگر حوزه مشروطه)
یکشنبه ۲۱ خرداد ۱۴۰۲
ساعت ۱۸
📝 دربارۀ نشست
سخنران و ارائه‌دهندۀ گفتار هفتم کوبه، شهرام یاری، پژوهشگر حوزۀ مشروطه و دانش‌آموختۀ کارشناسی‌ارشد مطالعات معماری ایران دانشگاه هنر اصفهان است. حرفهٔ او فیش‌برداری از متون تاریخی دورهٔ قاجار به‌ویژه عصر مشروطه است و در این زمینه با مؤسسات پژوهشی شناخته‌شده‌ای در کشور همکاری داشته است.
از نگاه یاری، حد فاصل دنیای جدید و قدیم برای ما ایرانیان عصر مشروطه است. عصری که جماعتِ ایرانی در مواجه با دنیایِ مترقی و دُوَل معظمه، خود را «عقب‌افتاده» یافته و به فکر چاره شدند. تصادم آراءِ به‌وجودآمده نظمِ پیشین را متلاشی کرد و این وضعیت بر «عمارت‌گری» ایرانیان نیز تأثیر عمده گذاشت.
این‌ها و بیشتر، بحث‌هایی که موضوع اصلی گفتار هفتم کوبه با عنوان «تأثیر مشروطهٔ ایرانی بر عمارت‌گری ایرانیان» است. برای آشنایی بیشتر با شهرام یاری و دیدگاه‌ها و نوشته‌های او، می‌توانید به کانال شخصی تلگرام او مراجعه کنید و با او در ارتباط باشید.
📝 گزارش مختصر
یکشنبه بعد از ظهر بیست‌ویکم خردادماه ۱۴۰۲، شهرام یاری در شبستان باشگاه اندیشه میهمان مدرسه‌ی مطالعات فضا و کوبه بود تا درباره‌ی عمارت‌گری ایرانیان در عصر مشروطه صحبت کند. یاری برای روایت‌گری تاریخ ایران، نقطه‌عطف‌هایی از لحظه‌ی اکنون تا گذشته در نظر داشت و معتقد بود که با تمرکز بر دوره‌ی مشروطه، می‌توان فهم بهتری از بازیگران اصلی ایران سنتی و معاصر دست یافت. او معتقد بود که ایران در دنیای پیشامشروطه دو بازیگر عمده داشته که به نهاد سلطنت و دین خلاصه می‌شود. اما پس از مشروطه، زمینه‌ی قدرت‌گیری عامه فراهم شد و در یک فرآیند طولانی عامه به ملت تحول یافت. او مشروطه را یک لحظه یا روز خاص در نظر نمی‌گرفت و بیشتر بر فرآیند مشروطه در ایران و همچنین ضرورت مشروطه توجه داشت؛ از جمله اینکه از دهه‌ها قبل‌تر از مشروطه، با شکست ایرانیان از روس‌ها، این پرسش بنیادی ذهن تمام ایرانیان را درگیر کرده بود: چرا ما عقب‌مانده‌ایم؟ در واقع توجه به مشروطه مهم‌ترین و کارا ترین پاسخی بود که به این پرسش داده شده بود. چرا که صحنه‌ی تئاتر بازیگران اصلی ایران را متحول می‌کرد و مردم به‌عنوان عامه و افراد منفعل، تبدیل به ملت و یک بازیگر اصلی و فعال تبدیل می‌شدند.
بازیگر جدید دیگر، این بود که ایرانیان پس از شکست از روس‌ها، خود را نیازمند به مقایسه با غرب می‌دیدند و تصویر مطلوبی از جهان توسعه‌یافته‌ی غربی همواره برای ایرانیان مطلوب جلوه می‌کرد که با حسرت به آن نگاه می‌کردند. عمارت‌گری نیز یکی از وجه‌هایی بود که دنیای غربی از ایران پیش‌تر بود و البته شاهان قاجاری، با کمال میل سعی می‌کردند که آن را وارد ایران کنند. عمارت‌گری بر خلاف سایر وجوه نوگرایانه‌ی اجتماعی و سیاسی، خللی در نظام سلطنتی ایجاد نمی‌کرد و همچون صورتی ظاهری، حتی احساسی کاذب از پیشرفت را القاء می‌کرد.
یاری معتقد است که در این دوره معماری از دو حیث دچار دگرگونی شده است: از حیث تقلیدی و تحمیلی. تقلیدی از این‌رو که نظم پیشین به هم ریخته و آگاهی کافی برای عمارت‌گری‌های نو وجود ندارد. تحمیلی نیز از آن سو که مشروطه اسباب و شرایط متعددی را بر معماری وارد کرده است؛ برای مثال زنان در شهر نقش‌آفرینی می‌کنند و همچنین ساختار اداری عمارت‌گری متحول شده است. یاری در پایان تأکید کرد که خوانش ما از تاریخ باید برای تأثیرگذاری و حل مسئله‌ای از اکنون باشد.
📝 گزارش مشروح
یکشنبه بعد از ظهر بیست‌ویکم خردادماه ۱۴۰۲، شهرام یاری در شبستان باشگاه اندیشه میهمان مدرسه‌ی مطالعات فضا و کوبه بود تا درباره‌ی عمارت‌گری ایرانیان در عصر مشروطه صحبت کند. مهدی فرجی -نماینده‌ی مدرسه‌ی مطالعات فضا و عضو تحریریه‌ی کوبه- در آغاز از یاری دعوت کرد که درباره‌ی مشروطه سخن بگوید و اهمیت آن را بازگو کند.
یاری در ابتدا تاریخ را در یک سیر خطی ترسیم کرد. او نشان داد که وقایعی در سده‌های گذشته به وقوع پیوسته که هر کدام می‌تواند به نقطه‌عطفی تعبیر شود: از انقلاب اسلامی تا تاج‌گذاری رضاشاه، احیای مشروطه، به‌توپ‌بستن مجلس، مشروطه‌ی اول، حکومت ناصرالدین‌شاه، جنگ‌های ایران و روس، آغاز حکومت قاجار یا حتی آغاز حکومت صفویه، فتنه‌ي مغول، عصر طلایی قرن چهارم و پنجم، سقوط ساسانیان و البته تشکیل حکومت هخامنشیان. یاری به دنبال این بود که با انتخاب و تحقیق بر روی نقطه‌‌عطف مشروطه، تصویری شفاف‌تر از ایران معاصر امروز ارائه کند و بازیگران اصلی صحنه‌ی تئاتر ایران را بازشناسد.
او معتقد بود که در ایران پیشامشروطه، فقط دو بازیگر تأثیرگذار دارد: نهاد سلطنت و نهاد دین. اما پس شکست ایرانیان از روس، اساساً پرسشی بزرگ ذهن تمام ایرانیان را مشغول کرده بود: چرا ما عقب‌مانده‌ایم؟ یاری با ذکر مصداق‌های متعددی نشان داد که در این دوره روشنفکران پرشماری برای پاسخ به این پرسش، کوشش‌هایی کرده‌اند که از جمله می‌توان به ضرورت بهبود تجارت، ساخت راه‌آهن، بهبود بهداشت و… اشاره کرد. اما پاسخ‌هایی بنیادی‌تر نیز مطرح شده بود؛ از جمله توجه به قانون. همچنین از این دوره روشنفکران دریافته بودند که برای تحول ایران باید آرایش صحنه‌ی تئاتر و بازیگرانش را تغییر داد. از این‌رو، آن‌ها در صدد بودند که عامه‌ی منفعل را به ملتِ فعال تبدیل کنند و بازیگری جدید را وارد میدان کنند. یاری گزیده‌جملاتی از روشنفکران متعددی ذکر کرد. اما معتقد بود که بسیاری از آراء، در واقع تکرار نظریات آخوندزاده، ملکم‌خان و طالبوف است؛ چنانکه آخوندزاده مطرح می‌کند: «ما طالب منافع عامه‌ایم»، ملکم‌خان به زبان تندتری بیان می‌کند که « هرکس در امور جماعت بگوید “بمن چه” یک حیوان مکروهی است که باید از دایره آدمیت مردود ساخت.»، و طالبوف عنوان می‌کند که: «صدای جماعت صدای خداست».
پس از این دوره آرایش صحنه‌ی تئاتر ایران متحول شد و ملت -کمابیش- نقش‌آفرینی کرد. اما بازیگر چهارمی نیز وجود داشت که «تصویر مطلوبی از ملل مترقی» بود که مردم انتظار داشتند که آن را در ایران نیز مشاهده کنند. از این‌رو، عمارت‌گری نیز در این دوره دستخوش تحول شد. یاری معتقد است که نهاد سلطنت از دوره‌ای دریافته بود که ماهیت مشروطه، نظام سلطنتی را به خطر می‌اندازد و از‌این‌رو، با آن مخالفت داشت، اما اتفاقاً سلطنت از تحولات عمارت‌گری استقبال می‌کرد. یاری معتقد است که این به خاطر توجه ظاهری و صوری به معماری بود که حتی باعث می‌شد که جامعه‌ی ایرانی با ورود مظاهر معماری غربی به ایران، احساس کاذبی از ترقی پیدا کند.
یاری معتقد است که تصویر ارسالیِ مطلوب از غرب، دو تأثیر بر عمارت‌گری داشت: نخست اینکه جنبه‌ی تقلیدی معماری را گسترش داد. چرا که اکنون نه آگاهی و نه درکی از معماری غربی وجود داشت و صرفاً کاخ و باغ و ویلاهایی با سبک‌های جدید و متأثر از معماری سفارتخانه‌ها و کارت‌پستال‌ها ساخته می‌شد. حتی در این دوره، ناصرالدین‌شاه بارها در افتخاراتش از عمارت‌گری و جوانب آن یاد می‌کند. اما وجه دیگر، جنبه‌ی تحمیلی بود. در واقع این تصویر باعث می‌شد که تأثیراتی در ساختار اجتماعی و سیاسی ایران رقم خورد. برای مثال زنان در عرصه‌ی اجتماعی شهر حضور داشتند و پیامدهای اجتماعی متعددی به همراه داشت. یا اینکه با تغییر نسبت معماران درباری با دستگاه سلطنت و حذف معمارباشی، وزیر جای او را گرفته بود و در این دستگاه سلطنتی، نه ضمانت شغلی وجود داشت و همچنین واسطه‌ها باعث هدررفت و رانت‌های اقتصادی هنگفتی می‌شدند که یکی از مهم‌ترین علل کاهش کیفیت معماری قاجاری نیز همین بود.
یاری در پایان به پژوهشگران تاریخ و معماری توصیه کرد که مسئله‌شان را در تاریخ جست‌وجو کنند و نقطه‌عطفی برای آن مسئله برگزینند و تاریخ را برای تأثیرگذاری بر اکنون و مسائلش دنبال کنند.
صوت نشستِ «تأثیر مشروطۀ ایرانی بر عمارت‌گری ایرانیان»
ویدئوی نشستِ «تأثیر مشروطۀ ایرانی بر عمارت‌گری ایرانیان»
