دربارۀ «اختلاف نظر» – نشست یکم
آشنایی با مفاهیم «معرفت شناسی اختلاف نظر» (بحثی مقدماتی)
با حضور دکتر غزاله حجتی (پژوهشگر فلسفه دین)
شنبه۲۱ خرداد ۱۴۰۱
یادداشت از دکتر غزاله حجتی*
اختلاف‌نظر با دیگری پدیده‌ای بسیار آشنا است. ممکن است در خانواده‌ی خود، در محل کار خود، در گروه‌های کوچک یا بزرگی که عضو آن هستیم یا در جامعه‌ای که در آن به سر می‌بریم با دیگران اختلاف‌نظرهایی ساده یا پیچیده داشته باشیم. اختلاف‌نظر با پیروان فرهنگ‌ها و فرقه‌های مذهبی نیز بیانگر اختلاف‌نظری نه درون‌گروهی بلکه جهان‌شمول است که از دیرباز یکی از مسائل مهم انسانی به شمار آمده است. آیا این اختلاف‌نظرها می‌توانند درخور مباحثه‌ی فلسفی باشند؟ معرفت‌شناسی اختلاف‌نظر شاخه‌ای نسبتاً جدید در مباحث معرفت‌شناسی است که دقیقاً به همین پرسش می‌پردازد.
مطابق آنچه معرفت‌شناسان اختلاف‌نظر گفته‌اند، هر اختلاف‌نظری واجد اهمیت فلسفی نیست. ممکن است اختلاف‌نظر بین کسی رخ دهد که در شاخه‌ای از دانش بشری متخصص به شمار می‌آید و کسی که در آن زمینه چیزی نمی‌داند. ممکن است اختلاف‌نظر بین کسانی رخ دهد که از حیث دسترسی به شواهد و دلایل ذی‌ربط در سطحی برابر نیستند و، برای نمونه، یک طرف به اطلاعات و شواهد دسترسی ندارد در حالی که طرف دیگر مدعایش را بر اساس اطلاعاتِ سنجیده و ارزیابی‌شده مطرح می‌کند. تکلیفِ چنین اختلاف‌نظرهایی پیشایش روشن است: با در نظر داشتن همین شرایط، رأی کسی را باید پذیرفت که واجد تخصص است؛ ادعای کسی را باید پذیرفت که به اطلاعات، شواهد و دلایل دسترسی مناسبی دارد. آنچه می‌تواند پدیده‌ی اختلاف‌نظر را به سطح بحث فلسفی ارتقا دهد بروز آن بین کسانی است که به‌اصطلاح «همتا» شمرده می‌شوند، یعنی کسانی که از نظر قوای معرفتی، فضیلت‌های فکری و دسترسی به دلایل و شواهد و دانش پس‌زمینه‌ای در سطحی تقریباً برابر قرار دارند؛ مثلاً هر دو (یا چند) طرف اختلاف متخصص محسوب می‌شوند یا باورهای خود را از طریق قوایی یکسان با دسترسی به شواهدی تقریباً برابر به دست آورده‌اند. این شرایطی است که می‌توانیم آن را اختلاف‌نظر ایدئال بخوانیم.
اینک، پرسش این است که با در نظر داشتن این شرایط، با اختلاف‌نظر چه باید کرد و آیا خود اختلاف‌نظر می‌تواند شاهدی باشد بر اینکه باید در صحت دیدگاه خود تردید کنیم، از اطمینانمان به آن بکاهیم یا حتی از آن دست بشوییم؟ یا، برخلاف آن، مجاز و موجه‌ایم همچنان بر دیدگاه خود پای بفشاریم و آن را حفظ کنیم؟ بحث مقدماتی ما به طرح و توضیح این پرسش‌ها و پاسخ‌های محتمل به آن‌ها اختصاص خواهد داشت.
*پژوهشگر فلسفه دین
مولف کتاب «اختلاف نظر دینی»
مترجم کتاب «اختلاف نظر» نوشته برایان فرانسیس
گزارش مشروح
جلسه اول از سلسله نشست‌های اختلاف‌نظر شنبه ۲۱ خرداد به همت مدرسه مطالعات دیالوگ در باشگاه اندیشه برگزار شد. ابتدای نشست غزاله حجتی پژوهشگر فلسفه دین و محمدرضا لبیب دبیر علمی مدرسه مطالعات دیالوگ، برای دکتر خانیکی آرزوی بهبودی کردند.
در این نشست دکتر غزاله حجتی پژوهشگر فلسفه دین، اختلاف‌نظر از منظر معرفت‌شناختی را به بحث گذاشت و ضمن توضیح ترجیح نظر کارشناس متخصص‌تر در اختلاف‌نظرها، درباره سه حالت تأیید، تعلیق و انکار باور یک نظر توضیحات مفصلی داد.
غزاله حجتی در ابتدا مسأله اختلاف‌نظر (disagreement) را در ایران نوپا خواند و نوید داد که ترمینولوژی این بحث را در این جلسه توضیح دهد و در جلسه‌ای دیگر اختلاف‌نظر دینی را مورد بررسی قرار خواهد داد.
حجتی تذکر داد اولاً باید توجه کرد رواداری و تسامح پیامدهای اختلاف‌نظر بوده و در محدوده اخلاق و نه معرفت‌شناسی بررسی می‌شود. ثانیاً مهم‌ترین پرسش در موضوع اختلاف‌نظر را باید درست مطرح کرد؛ یعنی کدام اختلاف‌نظرها شایستگی بررسی معرفت‌شناسانه را دارند؟
حجتی با یک مثال فرضی، سؤالش را این‌طور ترسیم کرد که: فردی با بررسی مجموعه‌ای از شواهد، به صدق p رسیده و فردی دیگر و هم‌شأن او طی گفتگو بر اساس همان شواهد، به کذب p رسیده است. اگر شرایط ایزوله باشد و این دو نفر هم‌تراز نباشند، به دلیل ترجیح نظر کارشناس بر غیرکارشناس به مشکلی برنمی‌خوریم، ولی در شرایطی که دو نفر هم‌تراز و همتا داریم، نقض شدن آن باور را شاهد خواهیم بود.
حجتی در توضیح شرایط همتایی معرفتی گفت همتایی در جایی است که طرفین، در تحصیلات، مطالعه و وزن شواهدشان نسبتا برابر باشند؛ مثل دان کیوپیت و کیث وارد، دو عضو دپارتمان فلسفه کیمبریج که بر سر ناواقع‌گرایی و واقع‌گرایی دینی با هم اختلاف‌نظر دارند. در مقابل، مثال‌نقض آن، اختلاف یک خداباور با یک خداناباور است که یکی دیگری را کاملاً متوهم می‌داند.
حجتی وارد موضوع توجیه معرفتی اختلاف‌نظر به‌مثابه اختلاف بر سر باور به گزاره‌ها شد که باعث می‌شود در وهله اول، مواجهه با گزاره‌ها مهم باشد. او توضیح داد در برابر هر گزاره سه واکنش می‌تواند در کار باشد؛ یا شخص باور دارد نظر مخالفش صادق است یا باور دارد آن نظر کاذب است یا به نتیجه نمی‌رسد. اما در رویکرد دیگر که حجتی آن را مدرّج نامید، می‌توان بی‌نهایت حالت برای صدق یا کذب یک باور فرض کرد.
در نتیجه به نظر حجتی، سه موضع در پی اختلاف‌نظر پدید می‌آید؛ حفظ باور فعلی خود، تعلیق باور خود یا پذیرش باور دیگری.
حجتی سپس به موضوع حل اختلاف‌نظر با مراجعه به کارشناس پرداخت و گفت کارشناسان و متخصصانی که به آنان رجوع می‌شود، چون نظرشان به تقویت یا تضعیفِ شواهد مرتبه اول منجر می‌شود، خودشان در حکم شاهد مرتبه بالاترند.
او در ادامه توضیح داد چند مسأله هست که در خصوص کارشناشان باید مطرح شود. حجتی به این ترتیب توضیح داد در شرایطی که دو کارشناس همتا نباشند، پذیرش نظر یکدیگر موجه نیست و باید به تعلیق باور روی آورد که نوعی احتیاط در اظهارنظر است، ولی اگر دو طرف همتا باشند، موضوع شاهد مرتبه بالاتر مطرح می‌شود که می‌تواند قوت توجیه نظر یک کارشناس را افزایش می‌دهد. در اینجا شواهد از نوع ناقض فاسد یا ناقض تضعیف‌کننده خواهند بود.
در انتهای جلسه، محمدرضا لبیب، دبیر علمی مدرسه دیالوگ جمع‌بندی ارائه داد و نقشه‌ای از مباحث جلسات بعد را به‌اختصار ترسیم کرد. به گفته او جلسه بعدی پرونده اختلاف‌نظر در این باب خواهد بود که آیا شاهد واحد می‌تواند رویکردهای متفاوتی ایجاد کند؟ محسن زمانی و محمود مروارید دو پژوهشگر برجسته فلسفه تحلیلی به ترتیب در تأیید مصالحه‌گرایی و نقد آن صحبت می‌کنند. سپس به سراغ اختلاف‌نظر فقهی می‌رویم که سروش محلاتی سخنرانی خواهد کرد. به گفته لبیب، سخنرانی‌های پیرامون اختلاف‌نظر، با محسن زمانی، محمود مروارید، جواد حیدری، حسین شیخ‌رضایی، محمد سروش محلاتی و محمدرضا لبیب ادامه پیدا می‌کند.
در پایان حجتی توصیه کرد فصل یکتایی و نایکتایی معرفتی از کتاب اختلاف‌نظر برایان فرانسیس (از مجموعه key concept) و کتاب اختلاف‌نظر دینی تألیف وی را بخوانند.
