واکاوی کودکهمسری در دورهٔ قاجار
با ارائهٔ
دکتر ندا سنبلی
تاریخ‌پژوه
دوشنبه ۲۹ مرداد ۱۴۰۳
ساعت ۱۸:۳۰
درباره‌ی نشست:
این پژوهش به بررسی، واکاوی و شناخت پدیدۀ «کودکهمسری» یا «ازدواج زودهنگام» دختران به عنوان پدیدهای تاریخی در ایران با تأکید بر دورۀ قاجار می‌پردازد، پدیدهای که امروزه نیز از مقولات مهم اجتماعی- فرهنگی است و همین اهمیت آن را دوچندان می‌کند. به عبارت دقیق‌تر آنچه امروزه به عنوان پدیده کودکهمسری شناخته میشود و به کمک رسانه‌های ارتباط‌جمعی و فضای مجازی با واکنش‌های مختلفی روبرو است پدیدهای مدرن محسوب نمی‌شود بلکه بنا بر مطالعات صورت‌گرفته در منابع و اسناد تاریخی، ادبی و فقهی دارای پیشینه‌ای به بلندای تاریخ ایران می‌باشد. بنابراین موضوع این پژوهش تبارشناسی تاریخی و جامعه‌شناسانۀ پدیدهای است که امروزه جامعۀ ایران با آن مواجه است.
🔸 ازدواج به عنوان یکی از مقولات مهم و تأثیرگذار در زندگی هر شخص از گذشته تا اکنون دارای اهمیت بسزایی بوده و هست. سن ازدواج و تناسب سنی بین مرد و زن همیشه مورد توجه بوده و در متون مختلف تاریخی، ادبی، روانشناسی و فقهی به آن پرداخته شده است. مسأله اصلی در این پژوهش پدیده کودکهمسری در بعد تاریخی آن است و کیفیت تغییر و تحول این پدیده با تغییرات سیاسی و اجتماعی در تاریخ و جامعه ایران خصوصاً دوره قاجار. این پژوهش با روش توصیفی- تبیینی و گردآوری اطلاعات و داده‌ها به صورت کتابخانه‌ای و اسنادی به انجام رسیده است. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که پدیده کودکهمسری– اگرچه نه با این عنوان- از دوران باستان در ایران وجود داشته است و طبق آنچه از نوشته‌ها و منابع تاریخی آن دوران به دست آمده، امری نامعقول و در تضاد با متون دینی و مذهبی زرتشتیان، مزدکیان و سایر ادیان باستانی بوده است. این پدیده با ورود به دوران اسلامی احتمالاً به دلایل فقهی و دینی گسترش یافته است، متون تاریخی، ادبی و… شواهدی از وجود ازدواج دختران در سنین بسیار پایین با مردان ارائه می‌دهند که دلیل آن را می‌توان تعریف متفاوت کودک در شرع دانست که عرف نیز از آن تأثیر پذیرفته است. این امر تا دوره قاجار و زمان مشروطه و ظهور مؤلفه‌های جدید فرهنگی ادامه یافت، مؤلفه‌هایی همچون انتشار روزنامه‌های مخصوص زنان که به این امر توجه بسیار داشته و به مخالفت با ازدواج کودکان پرداختند.
🔸 تأکید بر دوره قاجار بدان سبب است که این دوره را می‌توان دوره گذار از سنت و ورود به دنیای مدرن و تقابل این دو فضای متفاوت در اکثر مباحث با یکدیگر دانست و تأثیرات مدرنیته بر تفکرات فضای سنت به خصوص در موضوع کودکهمسری در این دوره قابل ملاحظه است. شواهد نشان می‌دهد که در دوره مدرن و انتشار روزنامه‌ها، تأسیس مدارس دخترانه و توجه به آموزش آنان، نرخ پدیده کودکهمسری با کاهش مواجه شد؛ اگر چه با بسامدی کمتر تا امروز نیز ادامه دارد. نکته دیگر اینکه افزایش یا کاهش این پدیده به چند عامل بستگی دارد که از مهمترین آنها می‌توان به فقر مالی و فرهنگی، چندهمسری و تعدد ازدواج، ازدواج‌های سیاسی و جز آن اشاره کرد.
گزارش نشست روز دوشنبه 29 مرداد ماه 1403با موضوع«واکاوی کودک همسری در دوره قاجار»
با ارائه: خانم دکتر ندا سنبلی
روز دوشنبه 29 مرداد 1403، انجمن زنان پژوهشگر به همراهی باشگاه اندیشه میزبان نشستی بود تحت عنوان: «واکاوی کودک همسری در دوره قاجار»، که در ساعت 18:30 دقیقه با ارائه سرکار خانم دکتر ندا سنبلی آغاز شد. مجری نشست سرکار خانم نرگس میرحسینی از اعضای انجمن زنان پژوهشگر تاریخ بودند که در ابتدای برنامه توضیحاتی در زمینه کودک همسری و ازدواج زودهنگام دختران ارائه دادند و پس از معرفی خانم دکتر سنبلی و برخی از پژوهشهای ایشان در زمینه کودک همسری ادامه سخن به سرکار خانم دکتر سپرده شد.
ایشان طبق تبارشناسی تاریخی، این پدیده را یک مسئله مهم در تاریخ ایران و در ذیل آن در تاریخ زنان معرفی کرد و علل ظهور و استمرار آن را بررسی کردند و چرائی و چگونگی تبدیل آن به آسیب اجتماعی را مورد تجزیه و تحلیل قرار دادند.
خانم دکتر سنبلی پس از تشکر و قدردانی از انجمن زنان پژوهشگر و همچنین باشگاه اندیشه و حضار برای شرکت در جلسه سخنان خود را اینگونه آغاز کردند که کودک همسری یک مسئله و پدیدهای تاریخی که تا امروز هم در جامعه ما تداوم و استمرار یافته است. اینکه امروزه کودک همسری به عنوان شاخهای از مطالعات زنان مورد توجه محققان و پژوهشگران قرار گرفته است، از علمای جامعه‌شناسی تا روانشناسی، حقوق و تاریخ، پدیدهای مدرن به حساب نمی آید، بلکه یک تبار تاریخی طولانی دارد و خود استمرار آن نیز یک مسئله است.
کودکهمسری امروز علاوه بر اینکه شاخه ای از مطالعات زنان به شمار می رود، یک میکروهیستوری یا تاریخ خرد هم محسوب می گردد. کشف کودک همسری به عنوان یک مسئله و تبدیل آن به عنوان موضوع پژوهش و به عبارت دیگر تبارشناسی تاریخی و جامعه شناسانه کودک همسری موضوعی است که جامعه ما در مسیر چگونگی مواجهه درست با این سنت به شناخت تاریخی آن نیاز دارد.
تبارشناسی تاریخی این موضوع نشان می‌دهد که پدیده کودک همسری در روند استمرار خود از سنتی مورد قبول کلیت جامعه ایرانی، از اواخر عصر قاجار به آسیبی اجتماعی تبدیل میشود، نخستین زمزمه‌های انتقادی برمی‌خیزد و سنتی محکم و ستبر و پذیرفته شده، به تدریج با تردید و سئوال مواجه می گردد.
تبدیل این سنت به آسیبی اجتماعی حاصل جریان‌های فکری- انتقادی در رسائل و متون ادبی و تاریخی و البته یکی از مهمترین عوامل تحول فکری جامعه ایرانی، یعنی روزنامه‌ها، به عنوان عامل ارتباطی جدید و رسانه نو بود.
در ادامه اشاره شد که در ذیل موضوع کلان کشاکش سنت و مدرنیته و در میان انبوه مسائل مهم سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، شگفت انگیز است که «کودکهمسری» به عنوان یک آسیب اجتماعی مطرح می شود، گویا آتشی بوده است زیر خاکستر که در مقابل موانع محکم مذهبی، سیاسی و اقتصادی مجال بروز و ظهور نمی یافته است.
با این مقدمه به سراغ بررسی پدیده کودکهمسری در دوره قاجار عوامل مؤثر در ظهور این پدیده و استمرار آن در دوره قاجار رفته و اشاره شد که از مهمترین آنها سن است. عدم مشخص بودن محدوده سن کودکی و سن ازدواج سبب میشد که دختران در سنین پایین به ازدواج مردان در هر سن و سالی درآیند. در ادامه در رابطه با سنین ازدواج در گروهها و اقلیتهای قومیتی و قشرهای مختلف جامعه عصر قاجار و تفاوت‌های اندکی که در بین آنها وجود داشت صحبت کردند. همچنین اشاره کردند که عوامل مختلفی از جمله علل اجتماعی و فرهنگی، محیط جغرافیایی، وضعیت اقتصادی و عواملی دیگر سبب تفاوتهایی در طبقات و گروههای قومی میشده است.
در ادامه ضمن صحبت‌ها به عوامل مؤثر در طرح پدیده کودکهمسری و ازدواج زودهنگام دختران پرداخته شد؛ از جمله انقلاب مشروطه به عنوان عاملی که سبب بیداری زنان گردید. پس از آن به نواندیشانی اشاره شد که تلاش کردند این مسئله را در جامعه مطرح کنند. از جمله فتحعلی اخوندزاده، عبدالرحیم طالبوف، میرزاۀقاخان کرمانی، جلیل محمد قلیزاده، میرزا علی اکبر طاهرزاده صابر، معجز شبستری و همچنین زنان نواندیشی چون بیبی خانم استرآبادی و عالم‌تاج قائم‌مقامی و شماری دیگر که در پی آشنایی با غرب و مقایسه جایگاه زن ایرانی به نقد این جایگاه و مسائل مربوط به زنان و دختران ایرانی پرداختند. در ادامه از تأثیر رسائل و کتاب‌های این دوره که در نقد جایگاه زنان و به ویژه نقد الگوهای ازدواج و کودکهمسری و ازدواج زودهنگام دختران پرداخته‌اند اشاره شد. همچون آداب مردی، معایب الرجال بیبی خانم استرآبادی و همچنین تربیت نسوان اعتصام‌الملک مستوفی. پس از آن به مهمترین عامل اثرگذار در پدیده ازدواج زودهنگام دختران و کودک همسری یعنی روزنامه‌ها پرداخته شد. پیش از شروع به کار روزنامه‌های زنان، روزنامه‌های مردنگار همچون صوراسرافیل، ایران نو، حبل‌المتین، تجدد، تمدن و ملانصرالدین نیز به این مسئله پرداخته بودند اما این روزنامه‌های زنان بودند که در سطح وسیع و به تفضیل این پدیده را به چالش کشیدند و منتشر کردند. از جمله روزنامه‌های زنان می‌توان به دانش که در سال 1328ق توسط سمیه کحال منتشر میشد. شکوفه دیگر روزنامه ای بود که به طرح مسائل زنان میپرداخت. این روزنامه در 1330ق و توسط مریم مزین السلطنه سمنانی منتشر میشد. از دیگر روزنامه‌های که بدان‌ها پرداخته شد؛ روزنامه زبان زنان، نامه بانوان، جهان زنان، عالم نسوان، مجله جمعیت نسوان وطن‌خواه. در آخر نیز از مجله‌های کمتر شناخته شده با نام «گل زرد» صحبت شد که اگرچه مردنگار بود اما همراه و همزمان با روزنامه‌های زنان به طرح مسائل زنان و نقد آنها میپرداخت. این روزنامه در سال 1336ق توسط محمدباقر سمیعیان متخلص به ریحان به چاپ می‌رسید. در ادامه دربارۀ علل و پیامدهای پدیده کودک همسری و اهمیت شناخت و بررسی آنها برای ارائه راهکارهای درست و کارآمدتر برای مقابله با این پدیده که همچنان در جامعه امروز نیز رواج دارد اشاره شد. از مهمترین علل؛ علل اجتماعی- فرهنگی و نفوذ سنتها بود. در درجه دوم فقر اقتصادی اهمیت بسزایی داشت. همچنین ایشان اشاره کردند که هر یک از این علل خود دارای زیرمجموعه‌هایی هستند برای نمونه در ذیل علل اجتماعی- فرهنگی، فرهنگ یا نظام مردسالاری حاکم در جامعه ایرانی قرار میگیرد که اهمیت بسیار زیادی در بروز پدیده ازدواج زودهنگام دختران و یا کودکهمسری دارد. در بین پیامدهای نیز پیامدهای فرهنگی- اجتماعی دارای اهمیت بسزایی است چراکه در جامعه ماندگارتر و اثرگذارتر است. پیامدهای روحی و روانی و پیامدهای جسمانی نیز پس از آن از مهمترین پیامدها به شمار می‌آیند که با توجه به شواهدی که از منابع در این زمینه بدست آمده به توضیح هر یک پرداخته شد.
پس از آن به ذکر موانع و دشواری‌های تغییر نگرش به کودک همسری اشاره شده که سنت‌گرایان، مذهبیون و دولت را در بر می‌گرفت و سبب توقیف و تبعید و آتش زدن دفاتر روزنامه و همچنین حمله به خانههای انتشار دهندگان آن می‌گردید. همچون توقیف روزنامه جهان زنان و نامه بانوان و تبعید فخرآفاق پارسا و شهناز آزاد. ایشان اشاره کردند که صدیقه دولت‌آبادی در روزنامه زبان زنان و در مقالهای تحت عنوان «دشمنان تفنگ می‌کشند» این آزارها و حملات را گزارش کرده است. عامل مهم دیگری که بدان اشاره شد که احتمالاً تغییر در آن سخت‌تر بوده؛ همراهی برخی از زنان با این گروههای مخالف بود.
در نهایت نیز از تلاش‌ها برای تغییر قانون سن ازدواج صحبت شد و با وجود تلاش‌هایی که روزنامه‌ها به ویژه روزنامه‌های زنان انجام می‌دادند و به ارائۀ سن مطلوب برای ازدواج دختران می‌پرداختند؛ این امر در دوره پهلوی محقق شد و سن ازدواج برای دختران 15 سال و برای پسران 17 سال تعیین گردید. هرچند با ارائه اسنادی مشخص شد خانواده‌های زیادی به دلایل مختلف از جمله علل اقتصادی خواستار ازدواج دختران در زیر سن قانونی بودند.
در پایان صحبت‌هاذخانم دکتر سنبلی چنین گفتند که درک نادرست از گذشته و بدفهمی از تاریخ سبب میشود امروزه با مشکلات سخت و تلخی روبرو باشیم. به همین دلیل باید به بررسی درست این پدیده در تاریخ ایران بپردازیم تا بتوانیم با آن برخورد درستی در جامعه امروز داشته باشیم.
همچینین اشاره شد که این مسئله در جامعه ایران دارای تدوام و تحول بوده است به طوری که تداوم آن در دوران سنت پس از مشروطه و تلاشهای روشنفکران و به ویژه روزنامه‌های دچار گسست شده و به عنوان پدیده مذموم و نکوهیده بدان نگریسته و دچار تحول شد. در ادامه اشاره شد که این روشنفکران و مطبوعات در انتقادات خود به این مسئله از ابزار و روشهای گوناگونی استفاده می‌کردند. که از مهمترین این ابزارها شعرهای فکاهی و عامیانه، داستانها و کاریکاتورها بود که به عنوان ابزاری نو در نقد پدیده کودکهمسری و ازدواج زودهنگام دختران مورد استفاده قرار می‌گرفت. خانم دکتر سنبلی افزودند که کاریکاتورها در حقیقت ابزار جدید انتقاد اجتماعی- سیاسی و وسیله نو ارتباطی بودند؛ هم از این جهت که از یک سو بیسوادان می‌توانستند از آن استفاده کنند و هم از این جهت که بسیاری از مسائلی که امکان نوشتنش وجود نداشت را از طریق کاریکاتور به نمایش می‌گذاشتند. ایشان در ادامه با ارائه کاریکاتورهای مختلفی از روزنامه ملانصرالدین به بیاان این مسئله پرداختند که کاریکاتورها یکی از مواردی هستند که کودکهمسری را به عنوان یک مسئله بیان کرده‌اند.
سخنان خانم دکتر سنبلی با این سخنان پایان یافت که اینگونه تحقیقات و نشست‌ها تلنگری است برای جامعه ایرانی که هنوز این سنت در آن با اشکال دیگری تداوم دارد و بایسته و شایسته است که در نزد روانشناسان، جامعه‌شناسان و سیاست‌گذاران عرصه‌های فرهنگی و آموزشی جدی گرفته شود.
پس از پایان سخنان دکتر سنبلی، این جلسه با سخنان حضار و سوالات و بیان نکاتی در خصوص موضوع پایان یافت.
در نتیجه، این نشست ضمن بررسی یکی از مسائل مهم در ربط با حوزه زنان یعنی کودک همسری از بعد تاریخی که با علاقه از سوی حضار دنبال شد، موجب آگاهی حضار و شرکت کنندگان، از رشتههای مختلف علمی، از پدیده کودک همسری یا ازدواج زودهنگام دختران در دورهای از تاریخ ایران و تلاشهای روشنفکران و به ویژه زنان در دوره قاجار برای طرح و تغییر این مسئله در جامعه گردید.
فایل شنیداری نشست را از اینجا بشنوید.
فایل دیداری نشست را از اینجا ببینید.
