لیالی لیلی؛ سال دوم
نشست اول: درآمدی بر الهیات بخشش
با حضور دکتر رسول رسولی‌پور (استاد دانشگاه و پژوهشگر فلسفه دین)
چهارشنبه ۱۷ اسفند ۱۴۰۱
همراه با پذیرایی مختصر افطار

📝 درباره‌ی نشست

کمال سرّ محبت ببین نه نقص گناه
که هر که بی‌هنر افتد نظر به عیب کند
(حضرت حافظ)

چرا باید یک‌دیگر را ببخشیم؟

بزرگترین معمای زندگی‌مان این است که «محکوم» به «انتخاب» هستیم. هیچ چیزی وجود ندارد که نتوان آن را بخشید و هیچ کسی وجود ندارد که سزاوار بخشش نباشد. انتقام به ندرت موجب اقناع و رضایت خاطر شما می‌شود. خشم و تمایل ما برای انتقام، عامل نابودی ما خواهد بود. همچنان‌که گاندی می‌گوید: «اگر ما از قانون چشم در برابر چشم استفاده کنیم، سرانجام همه‌ی ما کور خواهیم شد». اگرنبخشیم، اسیر کسی هستیم که موجب رنجش ما شده است. اما اگر ببخشیم، مهار سرنوشت و احساسات ما به دست خودمان برمی‌گردد و بدین ترتیب آزاد کننده‌ی خود خواهیم شد. لذا ما نه برای کمک به دیگران کسی را می‌بخشیم و نه برای آنکه به آنها لطفی کرده باشیم، بلکه ما برای خودمان می‌بخشیم.

در لیالی لیلی سال گذشته، به موضوع «الهیات امید» پرداختیم و در لیالی لیلی امسال به موضوع «الهیات بخشش» خواهیم پرداخت که گفت‌وگو-درس‌گفتاری است که با حضور دکتر رسول رسولی‌پور، عضو هیئت علمی گروه فلسفه دانشگاه خوارزمی، برگزار می‌گردد.

📝 گزارش مشروح

نشست اول از سال دوم لیالی لیلی با موضوع «الهیات بخشش» با حضور دکتر رسول رسولی‌پور چهارشنبه ۱۷ اسفند در باشگاه اندیشه برگزار شد.

رسولی‌پور در آغاز نشست درباره‌ی تقارن نشست با نیمه‌ی شعبان گفت: مواقیت و مناسکی که در تقویم ما هست فرصتی برای دیدار دوستان و رقم زدن روزی نیک در تقویم زندگی است. نیمه‌ی شعبان از این جنس است و حس خوبی را ایجاد و تقویت می‌کند.

این استاد فلسفه دین بیان داشت: موضوع الهیات بخشش که پرونده آن را در پیش‌رو داریم از اینجا شروع شد که من در دو برنامه در سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ تحت عنوان بخشش و آموزش بخشش در دانشگاه برمینگام شرکت کردم. هم من از افرادی چون آنتونی بَش بهره بردم و هم از سنت دینی و اسلامی در این نشست‌ها سخن گفتم.

رسولی‌پور درباره‌ی آنتونی بَش (Anthony Bash) گفت: وی استاد دانشگاه نوریک انگلستان است و چند کتاب در الهیات مسیحی به‌ویژه الهیات بخشش نوشته؛ از جمله کتاب Forgiveness: A Theology. کتاب آنتونی بش در واقع بهانه‌ی بحث امروز ما در باب الهیات بخشش است. الهیات بخشش یک اصطلاح الهیاتی است که می‌گوید بخشش دستور یا درسی است که از خداوند متعال یاد می‌گیریم و به تبعیت از خداوند بخشنده، می‌توانیم در خودمان داشته باشیم. برخی به‌جای بخشش که در دانشکده‌های الهیات رواج دارد، از مفهوم آشتی استفاده می‌کنند که مفهومی سکولار است.

یکی از مفاهیم مهم در حقوق، فلسفه، علوم سیاسی و حتی نوروساینس، عنوان conflict resolution یا حل‌اختلاف است که می‌تواند در قالب اختلاف شخص با شخص، شخص با گروه، گروه با گروه، دو کشور و… بروز یابد. اصطلاح دیگر مرتبط با شبکه‌ی مفاهیم بحث ما، عدالت بازگرداننده یا ترمیمی است که خطاکار را با خطادیده و رنجیده در فرآیندی اخلاقی مواجه می‌کند.

این پژوهشگر فلسفه دین گفت: ما سه نوع بخشش داریم؛ یکی بخشش الهیاتی (Divine Forgiveness) است که سنتی دینی و دیرپاست. دیگری مفهوم بخشش دیگری (Interpersonal Forgiveness) است که آدمی، دیگری را می‌بخشد و سومی هم بخشش خویشتن (Personal Forgiveness) بوده که به خودبخششی هم تعبیر می‌شود. صاحب‌نظرانی چون بَش معتقدند کسی که خود را نمی‌بخشد، انتظار آن‌که مشمول بخشش خداوند باشد واهی خواهد بود. در کنار بخشش، انتقام و عدالت و خسارت مطرح می‌شود. چون اگر به ما بدی شود این مفاهیم در پاسخ یا واکنش مطرح می‌شود.

رسولی‌پور در ادامه به روآن ویلیامز (Rowan Williams) سراسقف کلیسای انگلیکن در انگلستان اشاره کرد و درباره‌ی آزادگی و اگزیس اخلاقی وی گفت: ویلیامز در جنگ ۳۳ روزه و حمله اسرائیل به نوار غزه در کنار برج ساعت تحصن کرد و سرش را به نشانه‌ی اعتراض تراشید. او مقاله‌ای با عنوان «خشونت : بخش جدایی‌ناپذیر از انسان» ( Violence is an unavoidable part of being human) دارد. او در این مقاله می‌گوید انسان‌ها برای حفظ هویت و تمامیت خود دست به خشونت می‌زنند.

رسولی‌پور ادامه داد: از آن‌جا که بخشش یک راه‌حل است، پس باید از مشکل که خشونت باشد آغاز کنیم. از نظر ویلیامز، انسان‌ها نسبت به یکدیگر خشونت می‌ورزند که به‌رغم شدت و حدت آن، امری انسانی و طبیعی است. اگر آن را برای انسان‌های بد و نادرست‌کار تعریف کنیم، از واقعیت دور شده‌ایم. منازعات شخصی و خانوادگی با معنای زندگی گره می‌خورَد. انسان وقتی معنای زندگی و هویت خود را در خطر می‌بیند، دست به رفتارهای خشونت‌بار می‌زند.

رسولی‌پور دو سؤال مهم در مواجهه با خشونت مطرح کرد؛ هر کسی باید از خود بپرسد نقش من در خشونت چیست؟ و این‌که چه کار کنم تا اوضاع، خشونت‌بارتر نشود؟

استاد دانشگاه خوارزمی در تبیین هر سؤال گفت: سؤال اول به این خاطر است که ما چون سریع قضاوت می‌کنیم (من خشونت نکردم، طرف مقابل کرد) اهمیت دارد. سؤال دوم هم ناظر بر این است که من خشونت می‌کنم یا خشونتی را متوجه خود می‌بینم، ولی آن را به علل مختلفی متوقف نکرده، بلکه تشدید می‌کنم. به نظر می‌رسد به‌جای پرداختن به دسیسه‌های خارجی و بدخواهان بهتر است ابتدا نقش خود را در این اوضاع ببینیم.

رسولی‌پور به جایگاه تروما به‌عنوان اثر وضعیت خشونت‌بار و رنجش‌آمیز اشاره کرد و ابراز داشت: آثاری که خشونت روی انسان‌ها می‌گذارد را تروما می‌نامیم. قبل از پرداختن به بخشش، باید دید در فعل خشونت‌بار چه ظلمی به دیگری روا داشته می‌شود. به عبارت دیگر، پیش از گذار از رنجش با بخشش، باید درباره‌ی خود رنجش صحبت کنیم.

او خاطرنشان کرد: انسان ترومادیده، بر اثر شکست‌های متعددی که دیده احساس شدیداً تلخی دارد که ممکن است ناشی از شکست عشقی، اقتصادی و شغلی و… باشد. تروما می‌تواند آثار شناختی داشته باشد و باعث تعمیم عامل شکست خود از یک واقعه یا عامل، به دیگران (کل یک صنف و واحد اجتماعی) باشد. همچنین تروما ممکن است تلقین‌شده یا واقعی باشد.

اما هر چه باشد، فرصت دادن به رنج‌کشیده برای غمگساری و سوگواری، راه‌حل درمان تروما است. به تعبیر کتاب مقدس مسیحیان، خوشا به حال کسانی که سوگواری می‌کنند و آسوده می‌شوند.

رسولی‌پور در امتداد بحث تروما به افسانه خشونت نجات‌بخش اشاره کرد و گفت: این افشانه به انسان رنجیده القا می‌کند که کسی باید بیاید و با ظلم و زور و خشونت و قهر ما را نجات دهد.

رسولی‌پور گفت: پیش از بخشش درباره‌ی تاب‌آوری نیز باید صحبت کرد. بخشی از روی‌گردانی از بخشش به‌خاطر رنجشِ تلقین‌شده و غیرواقعی یا بزرگنمایی‌شده است. چه‌بسا با تاب‌آوری و مدیریت مثبت بحران، می‌توان آستانه آسیب‌پذیری را بالا برد و بخشش را تسهیل کرد.

همچنین او تذکر داد: معمولاً وقتی به خشونت برخورد می‌کنیم در چرخه‌ای از خشونت و قربانی‌شدن و جنایت‌کار می‌افتیم. پیش از بخشش بهتر است این زنجیره و چرخه را بشکنیم.

رسولی‌پور به کتاب «بخشش: راهی به سوی سعادت» نوشته‌ی دو زانتاماتا و ترجمه رسولی‌دوگاهه اشاره کرد و از این کتاب نقل‌قول کرد: بخشش فقط مربوط به گذشته و درباره‌ی آن است. بخشش رها کردن رنجش‌هایی است که از یک نفر یا یک حادثه داریم. برای بخشیدن باید بپذیریم اتفاقی که باید بیفتد افتاده است و نمی‌توان تغییرش داد. نباید پس از رنجش آن را بزرگ کنیم. بخشش از دیگری نیست اتفاقی است که باید در درون آدمی بیفتد. بخشش ضامن این نیست که خطای بخشوده را فراموش کنیم. به باور زانتاماتا، شما می‌توانید فردی را ببخشید اما دیگر با او صحبت نکنید و قطع رابطه کنید، مطالبه خسارت کنید، فراموش نکنید که خیانتکار است، دیگر به او اعتماد نکنیم، بدون آنکه بفهمد او را بخشیده‌اید. پس در موارد بسیاری، بخشش به ساحت‌های وجودی خودمان مربوط است و می‌تواند به دیگری ارتباطی نداشته باشد. در صورتی که فرد خطاکار به‌جای بخشش لفظی، اظهار ندامت کند، جبران کند و… می‌توان باز به او اعتماد کرد.

رسولی‌پور در پاسخ به پرسش یکی از حاضران در نشست تصریح کرد: بخشش واکنشی است به رنجش و بهتر است آن را یک رفتار بدانیم تا یک وضعیت؛ چون استمرار آن معلوم نیست. او وعده داد درباره‌ی فرآیند بخشش عبارت از پذیرش (بیان رنجش)، گفت‌وگو و… در نشست‌های بعدی سخن خواهد گفت.

صوت نشستِ «درآمدی بر الهیّات بخشش»
ویدئوی نشستِ «درآمدی بر الهیّات بخشش»