مدرسه «مطالعات فضا (معماری و شهر)» باشگاه اندیشه برگزار می‌کند:
نشست «بازنمایی زنان در آشپزخانههای ایرانی»
با حضور فائزه خطیب‌زاده (کارشناس ارشد مطالعات معماری)
یکشنبه ۳۰ بهمن ۱۴۰۱
📝 درباره‌ی نشست
محققان امروزه برای گسترش چشم‌اندازشان به پژوهش‌هایی روی آورده‌اند که امکان پرسش‌گری میان‌رشته‌ای را فراهم کند. در این میان، پژوهش‌های «فضامحور» را می‌توان در بستری از چارچوب‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در بوته‌ی آزمایش گذاشت.
«بازنمایی زنان در آشپزخانههای ایرانی» کوششی است برای ورود به فضایی که عموماً زنانه شناخته می‌شود. در این نشست، ساختار فرهنگی این فضا و بازنمایی‌هایش از طریق رمان‌ها و فیلم‌های ایرانی پس از انقلاب ۱۳۵۷ زیر ذره‌بین گذاشته می‌شود تا به این پرسش پاسخ بدهد که آیا فضای آشپزخانههای ایرانی در بازداشتن زنان از حضور در جامعه نقش دارد.
📝 گزارش مختصر
در نخستین نشست مدرسه‌ی مطالعات فضا ابتدای معارفه با حضور آقای لبیب صورت گرفت و برنامه‌های پیش‌روی مدرسه توسط آقای مصلح توضیح داده شد.
بعد از آن، خانم خطیب‌زاده ارائه‌ی خود را با موضوع «بازنمایی زنان در آشپزخانههای ایرانی» با توضیح مبانی نظری پژوهش خود بر اساس رویکرد مطالعات فرهنگی و آراء آموس راپاپورت و هوزه کزیدیز آغاز کرد.
خطیب‌زاده رویکرد خود به فمنیسم را توضیح داد و شکل‌گیری عمده‌ی فضاهای امروزی بر اساس تجربه‌های مردانه دانست.
او با رصد بازنمایی‌های زن در فیلم‌ها و رمان‌های ایرانی، آن را در سه گفتمان تفسیر کرد: دوگانه‌ی سنت/مدرنیته، دوگانه‌ی درون/بیرون و دوگانه‌ی حضور/غیاب.
خطیب‌زاده در این ارائه‌ی تصویرمحور، سکانس‌هایی از فیلم‌های مختلف را به اشتراک گذاشت تا مصداق گفتمان‌های مطرح‌شده را توضیح بدهد.
خطیب‌زاده با این جمله ارائه‌ی خود را به پایان رساند: «خانه بیشتر جای ترسناکی است تا خیابان‌های شهر… چون جاییه که نمیذاره اون‌ها به حقوق اقتصادی، سیاسی و اجتماعی‌شون برسن».
📝 گزارش مشروح
نخستین نشست ماهیانه‌ی مدرسه‌ی مطالعات فضا (معماری و شهر) و پنجمین گفتار کوبه در روز یکشنبه ۳۰ام آبان‌ماه با حضور فائزه خطیب‌زاده در محل شبستان برگزار شد.
فائزه خطیب‌زاده فارغ‌التحصیل رشته‌ی مطالعات معماری ایران از دانشگاه تهران است که از پایان‌نامه‌ی خود با موضوع «آشپزخانه؛ جنسیت و فضای خانگی در مسکن معاصر ایران» دفاع کرده است. او در حال حاضر پژوهش‌های مختلفی با محوریت عدالت فضایی (Spatial Justice) و مفهوم فضاهای جنسیتی (Gendered Spaces) و با تمرکز بر جامعه‌ی مخاطب زنان ایران و مسلمان انجام داده است. ارائه‌ی یکشنبه ۳۰ام نیز با هدف شناخت جامعه‌ی مخاطب زنان ایرانی و بررسی نسبت آن‌ها با آشپزخانه انجام شده بود.
خطیب‌زاده برای پاسخ به این پرسش که «آیا آشپزخانه ایرانی در بازداشتن زنان از حضور در جامعه نقش دارد؟»، به بررسی بازنمایی‌های زن و آشپزخانه در رمان‌ها و فیلم‌های ایرانی پرداخته بود و اعتقاد داشت که چهره‌ی حقیقی آشپزخانه را می‌توان در بازنمایی‌ها جست‌وجو کرد.
او پس از توضیح دریچه نگاهش به حوزه‌ی مطالعات فرهنگی و با ذکر پژوهش‌هایی از آموس راپاپورت بیان کرد که راپاپورت سه نقش برای فرهنگ در نظر می‌گیرد: ۱- موجب ادامه‌ی هویت گروه‌ها می‌شود. ۲- به‌عنوان ابزار کنترل مورداستفاده قرار می‌گیرد. ۳- به‌عنوان چارچوبی برای رفتارهای عمل می‌کند. با چنین خوانشی آشپزخانه دیگر یک فضای صرفِ فیزیکی نیست؛ بلکه برخوردهای اجتماعی و مراسم‌های فرهنگی در آن اتفاق می‌افتد. بنابراین در مطالعات جامعه‌شناختی و تاریخی چیدمان یک خانه می‌توان هنجارهای فرهنگی نهفته‌ای را کشف کرد. خطیب‌زاده با یاد مقاله‌ای از هوزه کازیدیز با عنوان «What is culture? Systems of people, places and practices» به بررسی نسبت مردم، مکان و کنش‌ها اشاره داشت که همگی ذیل مفهوم کانونی قدرت معنا می‌گیرد.
خطیب‌زاده پس از این، به تشریح نگاه خود از فمنیسم پرداخت و با تکرار جمله‌ی «one is not born a woman, one becomes one» به نقش نیروهای بیرونی برای تعریف زن اشاره کرد. او با تمایز قائل‌شدن بین دو مفهوم جنس و جنسیت (sex/gender) به این مسئله اشاره کرد که ممکن است که تعریف مرد یا زن در یک فرهنگ، نسبت به فرهنگ دیگر متفاوت باشد و با اشاره به واژگان برتری/فرمانبرداری و اصلی/فرعی تعریفی کلی از جایگاه این دو جنسیت ارائه کرد. خطیب‌زاده بیان کرد که دنیای امروزی بر اساس تجارب مردانه قوام یافته. او در ادامه با تمرکز بر معماری، خانه و آشپزخانه به پرسش پژوهشش بازگشت و برای بررسی تأثیر چیدمان و ساخت خانه بر مفهوم زن‌بودن به بازنمایی‌های نسبت زنان با آشپزخانه اشاره کرد.
خطیب‌زاده به این واقعیت اشاره کرد که دسترسی ما به واقعیت همواره از طریق زبان میسر است و با توجه به نسبی‌بودن مفهوم زبان، باید آن را ذیل گفتمان‌هایی بررسی کرد که در قالب آن‌ها می‌اندیشیم. خطیب‌زاده نخستین گفتمان این پژوهش را ذیل دو مفهوم سنت و مدرنیته خوانش کرد و با بررسی شخصیت‌های زن فیلم‌ها، آن‌ها را در طیفی از شخصیت‌های مدرن تا سنتی قرار داد. گفتمان دوم از نگاه خطیب‌زاده ذیل دوگانه‌ی درون/بیرون یا خانه/شهر تحقق می‌یافت و آن را از طریق روابط اجتماعی (مردم)، زمینه‌های اجتماعی (مکان)، و نقش‌های اجتماعی (اعمال)، جست‌وجو کرد و برای هر کدام، مصداق‌های مختلفی از فیلم‌ها و رمان‌ها آورد. اما گفتمان آخر ذیل دوگانه‌ی حضور/غیاب قابل‌تحقق بود و در جایگاه و وظیفه‌ی شخصیت‌های رمان‌ها و فیلم‌ها نمود یافته بود و حتی بعضاً از آشپزخانه به‌عنوان یک پناهگاه یاد شده بود.
خطیب‌زاده پس از توضیح این سه گفتمان، در نهایت به محدودیت‌ها پژوهش و همین‌طور نبود یک ادبیات گفتمانی پیشینی در این پژوهش اشاره کرد که پژوهش او را دشوار ساخته است و پیشنهادهایی برای پژوهش‌های آتی در زمینه‌ی مطالعات جنسیت و آشپزخانه یا فضا ارائه داد.
در بخش پایانی و پرسش‌وپاسخ، تعدادی از پرسش‌ها معطوف به رمان‌ها و فیلم‌ها بود و به مصداق‌های بیشتری از این بازنمایی‌ها اشاره شد. در یکی دیگر از پرسش‌ها مشخص شد که خطیب‌زاده آشپزخانههای امروزی ایرانی را در امتداد وضعیت تاریخی مطبخ در نظر می‌گیرد و توضیحاتی درباره‌ی نسبت تاریخی مطبخ با جنسیت ارائه کرد. یکی دیگر از پرسش‌ها به سؤال پژوهش اشاره داشت و ماهیت آن را که در قالب «آیا» مطرح شده را نقد کرد. خطیب‌زاده اشاره کرد که چنین پرسش‌هایی ممکن است در پژوهش‌های غیرکلاسیک دانشگاهی نیز امروزه مورد سؤال قرار گیرد. در پایان دکتر خاقانی -عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران- نیز توضیحاتی درباره‌ی ماهیت چنین پژوهش‌هایی ارائه کرد و بر این نکته تأکید داشت که چنین پژوهش‌هایی در حال حاضر در ایران کمتر موردتوجه قرار می‌گیرد و لازم است که با وجود تمام انتقادهای احتمالی، از چنین رویکردهایی استقبال کرد تا بتوان در آینده گفتمان و خوانشی نو از آشپزخانههای ایرانی به وجود آورد.
پوشۀ ارائۀ نشستِ «بازنُمایی زنان در آشپزخانههای ایرانی»
صوت نشستِ «بازنُمایی زنان در آشپزخانههای ایرانی»
ویدئوی نشستِ «بازنُمایی زنان در آشپزخانههای ایرانی»
