مدرسۀ «مطالعات انقلاب» باشگاه اندیشه برگزار می‌کند:
سلسله نشست‌های «انقلاب چیست؟»
بررسی تجربۀ ایران از مفهوم انقلاب با تأکید بر انقلاب مشروطه، انقلاب اسلامی و رخ‌داد ۱۴۰۱
نشست دوم: سیر تطوّر مفهوم «انقلاب»
با حضور دکتر سیّد عبدالأمیر نبوی (عضو هیأت علمی دانش‌گاه تهران)
دوشنبه ۱۲ تیر ۱۴۰۲

📝 دربارۀ نشست

امروزه به هر جنبش و خیزشی اجتماعی در شبکه‌های اجتماعی مفهوم انقلاب را نسبت می‌دهند. این در حالی است که در چهار قرن گذشته در سراسر جهان جنبش‌های اجتماعی بسیاری رخ داده است اما دانشمندان و پژوهشگران حوزه سیاست تعداد محدودی از این کنش‌های اجتماعی را انقلاب نامیده‌اند.

در تاریخ ایران نیز جنبش‌های اجتماعی متعددی در دو قرن اخیر ثبت شده هست و دانشمندان به دو واقعه تنها نام انقلاب را اطلاق کرده‌اند. پرسش اینجاست؛ انقلاب اساسأ چیست و چه ویژگی‌هایی دارد که برخی از خیزش‌ها و جنبش‌ها را در برنمی‌گیرد. برای پاسخ به این پرسش کلیدی و فهم مؤلفه‌های انقلاب از منظر دانش سیاست سلسله نشست‌هایی را با حضور استادان و فعالان این حوزه برگزار خواهیم کرد که این نشست دومین آن‌هاست.

📝 گزارش مشروح

سیدعبدالامیر نبوی در دومین نشست انقلاب چیست؟ که دوشنبه ۱۲ تیر ۱۴۰۲ به‌همت مدرسه مطالعات انقلاب باشگاه اندیشه برگزار شد، درباره سیر تطور مفهوم انقلاب سخن گفت و با مشخص کردن تفاوت آن با مفاهیمی چون کودتا، شورش و اصلاح (رفرم) تصریح کرد: مصادیق پدیده انقلاب به معنای کلاسیک انگشت‌شمار است. مهم آن است که این پدیده را چه بدانیم و چگونه تعریف کنیم؛ زیرا همه از انقلاب یک مفهوم را مراد نمی‌کنند. اگر درباره این مفهوم تأمل کنیم و تفاوت آن را با اصلاح و کودتا و دیگر مفاهیم بدانیم شاید بتوان تلقی دقیق‌تری از آن را به دست آورد.

وی انقلاب را با توجه به مباحث تئوری‌های موجود دارای پنج مؤلفه نارضایتی جمعی، رهبری، سازماندهی، ایدئولوژی و بسیج توده‌ای دانست و افزود: تعابیر و تعاریف بعدی درباره انقلاب در قالب تقسیم به دو دسته انقلاب سیاسی و انقلاب اجتماعی هستند که مثلا هانا آرنت آنها را دارای سه مؤلفه ایجابی رهبری، سازماندهی اجتماعی و ایدئولوژی می‌داند و یا تدا اسکاچ پل، انقلاب سیاسی را تغییر حکومت بدون تغییرات ساختارهای اجتماعی و انقلاب اجتماعی را تغییر حکومت همراه با تغییر بافت اجتماعی و طبقات می‌خواند.

این عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با تشریح پنج نسل تئوری‌های انقلاب بر مباحث و دستاوردهای نظری نسل پنجم تأکید و بیان کرد: این نسل از تئوری‌ها انقلاب را یک رویداد قطعی نمی‌بیند و بر موفقیت در یک زمان مشخص مثل اکتبر ۱۹۱۷ یا بهمن ۱۳۵۷ تأکید ندارد، بلکه آن را بیشتر یک فرآیند می داند که چون به مرور رخ می‌دهد قطعاً موفق به انجام تغییراتی مهم و عمیق در طول زمان است. نظریه‌پردازان و دانشمندان حامی این نسل به اتفاقات پیش‌بینی‌ناپذیر توجه دارند و معتقدند اگر انقلاب را جنبش در نظر بگیرید حتماً ثمر می‌دهد.

وی تشریح کرد: در نسل پنجم نظریه‌ها برای درک انقلاب باید به سراغ دگرگونی در سبک زندگی و رفتارهای اجتماعی بگردیم و تغییر آنها گویای یک تحول انقلابی است. در این نسل از نظریه‌ها گفته می شود همچون گذشته نارضایتی گسترده مهم است، اما برخلاف گذشته ممکن است به خشونت نیانجامد، رهبری هم در آن افقی است و به عبارتی، رهبری مشخص و کاریزماتیک ندارد. در نتیجه امکان مصالحه و مذاکره با دولت ها و حکومت‌های مستقر از بین می‌رود. به دلایلی نقش ایدئولوژی کمتر مشاهده می‌شود هرچند عمل و کنش سیاسی وجود دارد.

نبوی در پایان در پاسخ به پرسش‌های حاضران درباره حوادث و اعتراضات سال ۱۴۰۱ در ایران خاطرنشان کرد: در نظریه‌های نسل پنجم بر شکل جدید سازمان یابی معترضان و امکان گذار و انتقال قدرت به شیوه ای متفاوت از گذشته تاکید می شود و البته به دلایلی، یعنی همان اتفاقات پیش بینی ناپذیر، ممکن است روندهای مسالمت‌آمیز هم بعد از مدتی منتفی شود. در عین حال، به مرور شبکه‌های سنتی جایگزین می‌شود و اگر حادثه خاصی رخ ندهد تغییرات کند و آرام خواهد بود، لذا باید دنبال نشانه‌ها بود.به نظر وی، این گونه تغییر مفهومی درباره پدیده هایی مانند شورش و کودتا هم رخ داده است.

در ادامه گفته شد، به اعتقاد برخی جامعه‌شناسان، اعتراضات ۱۴۰۱ ابعادی از مفهوم انقلاب در چارچوب مباحث نسل پنجم را داشته است، به آن نمی‌توان شورش گفت و تحولات به صورت روندی جدی و عمیق همچنان تداوم دارد.

این نشست دومین جلسه از سلسله نشست‌های انقلاب چیست مدرسه مطالعات انقلاب بود. نشست بعدی روز هجدهم مرداد ماه با حضور جواد اطاعت درباره علل وقوع انقلاب‌ها و چرایی شورش‌ها برگزار خواهد شد.

صوت نشستِ «سیر تطوّر مفهوم انقلاب»
ویدئوی نشستِ «سیر تطوّر مفهوم انقلاب»